সঞ্জয় লীলা

["কেৱল তোমাৰ বাবেই..." --এই চৰ্চা প্ৰকাশ হৈছিল #বিস্ময় ত। পাছত #ৰাফকাট সংকলনত সন্নিবিষ্ট কৰিছিলোঁ।]

তেওঁৰ নাম সঞ্জয় লীলা ভাঞ্চালী (নে বাঞ্চালী! কোনো কোনো কাকতত, বিশেষকৈ মুম্বাই কেন্দ্ৰিক চিনেমা বিষয়ৰ আলোচনী সমূহত বাঞ্চালী বুলি সঞ্জয় লীলাৰ উপাধিটো ব্যৱহাৰ কৰি আহিছে। শুনা যায় চিনেমাৰ ক্ষেত্ৰখনলৈ অহাৰ পূৰ্বে তেতিয়াৰ নাট্যকর্মীগৰাকীক সঞ্জয় লীলা বাঞ্চালী বুলি জনা গৈছিল)। সেই যে, সেইদিনা লগ পোৱা হৈছিল, সন্মুখৰ পৰা (ওচৰৰ পৰা)

দেখাৰ সুযোগ পাইছিলো সেইদিনাই অনুভৱ কৰিছিলো-- পৰিচালকগৰাকীয়ে কথ কৈ বেয়া পায়। সেইদিনা মই আছিলো শ্রোতা! বেছি কথা কৈছিল অজয় বেনার্জীয়ে। প্রথম পৰিচালনাৰ কথা ওলাইছিল। অজয়ৰ প্রশংসা। সঞ্জয়ৰ মুখত মিঠা হাঁহি।

--সকলোৱে জানে, চিত্ৰৰসিকৰ হৃদয় চুই গৈছে, হৃদয়ত বৈ গৈছে সঞ্জয় লীলাৰ প্ৰথম পৰিচালনা। 'খামোচী- দ্য মিউজিকেল" আছিল চিনেমাখনৰ নাম। নিঃশব্দ; কিন্তু নিঃশব্দতাত আছে সংগীত। চিনেমাখনৰ 'নায়ক-নায়িকা'ৰ মুখত মাত নাই। জীৱনত কিন্তু সংগীত আছে। সুখৰ, দুখৰ। সুন্দৰভাৱে, হৃদয় চুই যোৱাকৈ ব্যৱহাৰ কৰিছে পৰিচালকে। নানা পাটেকাৰ-সীমা বিশ্বাসৰ অভিনয় আছিল চিনেমাখনৰ অন্যতম যোগাত্মক দিশ। কিন্তু এই যোগাত্মক দিশ নিষ্প্রভ হৈ পৰিছিল যতীন-ললিতৰ কথা-সুৰৰ মাজত। সেই চিনেমাখনতে স্পষ্ট হৈছিল সঞ্জয় লীলাই সংগীত দিশটোত কিমান সচেতন। এই একেটা দিশ স্পষ্ট হৈছে পৰৱৰ্তী পৰিচলানাতো। সেইবোৰ কথায়ে কৈ গৈছিল অজয়ে। বেছি সময় নহয়। ২০ মিনিট। আমি এৰা-এৰি হৈছিলো। এৰা-এবি হোৱাৰ আগ মূহূৰ্তত পৰিচালকগৰাকীয়ে মাত্র কৈছিল "সকলো আপোনালোকৰ বাবেই। আপুনি আনন্দ অনুভৱ কৰিছে, মই সুখী।"

সেই একে সুৰতেই, একেদৰেই কোৱা বুলি শুনা যায় আৰু এদিন-- "কেৱল তোমাৰ বাবেই...।" এই কথাখিনি কৈছিল ধীৰাজে। কোন ধীৰাজ। ধীৰাজ হৈছে সঞ্জয় লীলাৰ সোঁ হাত বুলি জনা যায়, পৰিচালনাৰ ক্ষেত্রত।... কৈছিল, সঞ্জয় লীলাই যেতিয়া মাধুৰীক ওচৰত পাইছিল। 

"খামোচী-দ্য মিউজিকেল"ৰ চিত্রনাট্য হাতত লোৱাৰ সময়ৰ কথা। গোটেই চিত্রনাটাখন ৰচনা কৰা হৈছিল কেৱল মাধুৰী দীক্ষিতৰ কথা মনত ৰাখি। সঞ্জয় লীলই আশা কৰিছিল চিত্রনাট্যখন পঢ়ি সেই সময়ৰ শীর্ষ স্থানত থকা নায়িকাগৰাকীয়ে না নকৰিব। এই খিনিতে কিছু কথা উল্লেখ কৰিলেহে স্পষ্ট হ'ব-- সঞ্জয় লীলাই কিয় মাধুৰীক কেন্দ্ৰ কৰি চিত্ৰনাট্য ৰচনাত ব্যস্ত হৈছিল। ইতিমধ্যে আমি উল্লেখ কৰিছো যে, সঞ্জৎ লীলা আছিল এগৰাকী নাট্যকর্মী। তেওঁৰ হেনো সপোন আছিল এদিন মঞ্চলৈ মাধুৰীক আনিব, তেওঁৰ কল্পনাৰে চৰিত্ৰ নির্মাণ কৰি মাধুৰীক নাট্যৰসিকৰ মাজলৈ লৈ যাব। কিয়নো সেই সময়ত সঞ্জয়ৰ প্রিয় অভিনেত্ৰীগৰাকী মাধুৰীৰ বাহিৰে আন কোনে নাছিল। কিন্তু সঞ্জয়ে দেখিলে মাধুৰীক মঞ্চলৈ অনা কামটো কোনোপধ্যেই সন্ত্রা নহয়। সেয়ে তেওঁ ঠিক কৰিলে কেৱল মাধুৰীৰ বাবে, মাত্র মাধুৰীৰ বাবে তেওঁ এখন চিনেমা নির্মাণ কৰিব। আৰু তেওঁ যি সপোন দেখি আহিছে তাক বাস্তবত ৰূপ দিব "পর্দা"ত। সেয়েহে মাধুৰী কেন্দ্রিক 'খামোচী'ৰ চিত্রনাট্য পর্ব। এদিন চিত্রনাট্য সম্পূর্ণ হ'ল। বন্ধু এজনৰ সহায়ত মাধুৰীয়ে সেই সময়ত শ্বট দি থকা চিনেমা এখনৰ ফ্ল'ৰলৈ 

যোৱাৰ সুযোগ কৰি ল'লে সঞ্জয় লীলাই। হাতত সেই চিত্রনাট্যখন। বন্ধুজনৰ সহায়ত সঞ্জয় লীলাই নিজৰ মনৰ কথা মাধুৰীক জনালে। কিন্তু দুখৰ বিষয়টো প্রায় এমাহ সময় অপেক্ষা কৰিও কোনো ধৰণৰ সঁহাৰি নাপালে। এদিন বন্ধুজনৰ সহায়ত জোৰ দি ধৰাত মাধুৰীয়ে হেনো ক'লে-- এনে ধৰণৰ নতুন পৰিচালক প্ৰতিদিনেই মোৰ এচবলৈ ১০/১২ গৰাকী আহে। মই যদি প্রতিখন চিত্রনাট্য পঢ়াত সময় দিওঁ, তেনেহ'লে কাম কৰিম কেতিয়া? তাৰ পাছত আৰু সঞ্জয় লীলাই মাধুৰীৰ কথা অন্ততঃ প্রথম পৰিচালনাখন সম্পূর্ণ নোহোৱালৈকে মনৰ পৰা আঁতৰাই ৰাখিলে। সঞ্জয়ে ঠিক কৰিলে এই চিনেমাখনৰ কাম শেষ হ'লে, চিত্রগৃহলৈ গ'লে এটা পৰিচয় পোৱা যাব, আৰু সেই পৰিচয়ৰে নিশ্চয় মাধুৰী দীক্ষিতৰ দৰে নায়িকাক লগ কৰা কামটো সম্ভৱ হ'ব। 

-- প্রথম পৰিচালনা সম্পূর্ণ হ'ল। প্রশংসা পালে সঞ্জয় লীলাই। ব্যৱসায়িক দিশত অৱশ্যে সফল হ'ব পৰা নাছিল। সেয়া যি নহওক পৰিচালকগৰাকী ব্যস্ত হৈ পৰিল দ্বিতীয়খন চিনেমাত। চিত্রনাট্য ৰচনাৰ কাম আৰম্ভ হ'ল। এইবাৰো চিত্রনাট্য ৰচনাৰ কাম আগবঢ়ালে, মূল নাৰী চৰিত্ৰটো ৰচনা কৰিলে মাধুৰী দীক্ষিতৰ কথা মনত ৰাখি। এইবাৰো পিছে মাধুৰীয়ে নিৰাশ কৰিলে। মাধুৰীৰ ঘৰৰ বাহিৰত তিনিদিন অপেক্ষা কৰিও চিত্রনাট্যখন শুনাবলৈ সুযোগ নাপালে সঞ্জয় লীলাই। সঞ্জয় লীলাৰ ফালৰ পৰা হেনো অনুৰোধ কৰা হৈছিল-- অভিনয় কৰিব নালাগে বাৰু! অন্ততঃ আপোনাৰ বাবে নিৰ্মাণ কৰা চৰিত্ৰটো চাই লওক। চিত্রনাট্যখনত এবাৰ চকু ফুৰাই চাওক। কিন্তু মাধুৰীৰ ফালৰ পৰা হেনো স্পষ্টভাৱে কৈ দিয়া হৈছিল-- মোৰ হাতত 'তাৰিখ' নাই। মাধুৰীয়ে নিজে কোৱা নাছিল, তেওঁৰ সচিব বিকুৰ দ্বাৰা কোৱাইছিল। সেইগৰাকী মাধুৰীয়ে এদিন নিজে ফোন কৰিছিল সঞ্জয় লীলাক। দ্বিতীয় পৰিচালনা "হাম দিল দে চুকে চনম" চিত্রগৃহলৈ অহাৰ পাছত। চিনেমাখন চোৱাৰ ইচ্ছা প্রকাশ কৰিছিল মাধুৰীয়ে ।... সঞ্জয়ৰ আনন্দৰ সীমা নাই! তেওঁৰ প্রিয় নায়িকাই, নিজেই তেওঁৰ চিনেমা চাবলৈ ইচ্ছা কৰিছে! চিনেমাখন চোৱাৰ ব্যৱস্থা কৰি দিলে। মাধুৰীয়ে প্ৰশংসাৰ পাছত প্রশংসা কৰি গ'ল। সঞ্জয়ে একো নক'লে।... তাৰ পিছত সঞ্জয় ব্যস্ত হৈ পৰিল 'দেৱদাস'ৰ কামত। 'দেৱদাস'ৰ চিত্ৰনাট্য ৰচনাত ব্যস্ত আছিল সঞ্জয় লীলা। সেই যে মাধুৰীয়ে সঞ্জয় লীলাৰ "হম দিল দে..." চাই গৈছিল তাৰ এমাহ পাছৰ কথা। পুনৰ মাধুৰীৰ ফালৰ পৰা সঞ্জয় লীলালৈ ফোন আহিল-- তোমাৰ চিনেমাত মই কাম কৰিব খোজো। তুমি হেনো "দেৱদাস" কৰিবা! মোৰ বাবে কিবা চৰিত্ৰ আছে নে? (উৎস: সাপ্তাহিক কাকত  "ফিল্মচিটি")

-- কিয় নহ'ব! সঞ্জয় লীলাই কৈছিল। কিন্তু দুখৰ বিষয় আছিল সেই সময়ত সঞ্জয় লীলাই এবাৰলৈ হ'লেও "দেৱদাস"ৰ কোনো চৰিত্ৰৰ বাবে মাধুৰীক ভবা নাছিল।

সঞ্জয়ে চিত্ৰনাট্যৰ কাম কৰিছিল শ্বাহৰুখ খানৰ বিপৰীতে ঐশ্বৰ্য ৰায়-ৰাণী মুখার্জীৰ কথা মনত ৰাখি। কিন্তু মাধুৰীৰ সেই "ফোন"টোৱে চব ওলট-পালট কৰি দিলে। মাধুৰীক কেন্দ্ৰ কৰি চৰিত্ৰ ৰচনাত ব্যস্ত হৈ পৰিল পৰিচালকগৰাকীয়ে। কেৱল চিত্রনাট্যয়ে নহয়, চেট আদি ডিজাইনতো নিজেই ব্যস্ত হৈ পৰিল। নপৰিবনে! এই চেটতেই যে শ্বট দিব পৰিচালকগৰাকীৰ প্রিয় নায়িকা গৰাকীয়ে! চিত্রনাট্য সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ পাছত পৰিচালকগৰাকীৰ ফালৰ পৰা এদিন মাধুৰীক নিমন্ত্ৰণ কৰা হ'ল। দুপৰীয়াৰ আহাৰ, চিত্রনাট্য আৰু অন্যান্য প্রসংগত সেইদিনা কিছু সময় খৰছ কৰাৰ কথা ক'লে-- কিছু সময় দিব পাৰিবনে? যদি পাৰে আপুনি মোৰ নির্মাণ হৈ থকা চেটলৈ আহিব পাৰে। সঞ্জয় লীলাৰ ফালৰ পৰা কোৱা হৈছিল। যথা সময়ত মাধুৰী আহি উপস্থিত হৈছিল "দেৱদাস"ৰ নিৰ্মাণৰত চেটত। আহিয়ে হেনো মাধুৰী অবাক! সঞ্জয় লীলা এচুকত বহি আছে। চেটৰ মাজত ধীৰাজ আৰু অন্যান্য সহকাৰী পৰিচালকসকল। চেটৰ মাজত সোমায়ে মাধুৰীয়ে প্রশংসা কৰি গ'ল প্ৰতিটো দিশ-- ইমান সুন্দৰ! ইমান সুন্দৰ! কোনে কৰিলে? এই চিনেমাখনৰ বাবেই নে?... প্রায় ১০ মিনিটমান সময় প্রশংসাৰ পাছত মাধুৰীৰ প্ৰতি সঞ্জয় লীলাই মাত্র এটা বাক্যই কৈছিল "কেৱল তোমাৰ বাবেই"... (सिर्फ तुम्हारे लिए...)।

(বিধু বিনোদ চোপ্ৰাৰ অপৰাধ থ্ৰিলাৰ "পৰিন্দা"ত নিশ্চয় সঞ্জয় লীলা ভাঞ্চালীয়ে মাধুৰীক পাইছিল! বলিউডৰ বাটে-ঘাটে শুনা চৰ্চা-- চিনেমা খনৰ গীতাংশ ডিজাইনত হেনো আগভাগ লৈছিল চিনেমা খনৰ সহকাৰী পৰিচালক সঞ্জয় লীলা ভাঞ্চালীয়ে। ভাঞ্চলী আছিল "পৰিন্দা "(১৯৮৯), "১৯৪২: এ লাভ ষ্ট’ৰী" (১৯৯৪) সহ-পৰিচালক, লেখক আৰু সহকাৰী নৃত্য পৰিচালক।)

--উৎপল_মেনা

মুম্বাই/ ডিচেম্বৰ ১৯৯৯